Izbor stila živora utiče na zdravlje, a najčešće se determinante zdravlja posmatraju i analiziraju u okviru podele na faktore nasleđa i faktore okoline. Problem nasleđenog i stečenog u bolesti i zdravlju ima neprekidnu aktuelnost, ali se ta dva pojma sve manje oštro suprotstavljaju jedan drugom. Danas se sigurno zna da nasledni faktori određuju čovekovo reagovanje u zdravlju i bolesti, ali sa različitim intenzitetom. Isto tako se zna, da se bez sredine ne razvija ni jedno ljudsko svojstvo pa ni nasledno. I zdravlje i bolest, rezultanta su delovanja jednih i drugih faktora.
Pravilna i zdrava ishrana postala je jedan od najvažnijih problema savremenog čoveka. Čovekovo zdravlje, kreativnost, efikasnost i raspoloženje, direktno su uslovljeni načinom ishrane koji svakodnevno primenjuju. Međutim, poremećaji ishrane, predstavljaju područje u ishrani koje u novije vreme privlači sve više pažnje. Definišu se kao hronično samoinicijativno izgladnjivanje ili prejedanje.
Anoreksija nervoza je poremećaj unosa hrane u središtu kojeg se nalazi preplavljujući strah od gojenja. Anoreksija ne nastaje zbog gubitka apetita, on je očuvan sve do poslednjeg stadijuma bolesti, već je reč o borbi protiv gladi zbog stalno prisutnog i nerazumljivog straha od gojenja, koji ne popušta ni onda kada je mršavost dostigla takve razmere da je ugrožen život bolesnika/ce. Često započinje relativno prirodnom željom za gubitkom nekoliko kilograma, ali to samo privremeno ublažava psihološke probleme koji se nalaze u pozadini. Takve osobe pružaju snažan otpor čak i u dobijanju telesne težine koja bi odgovarala donjoj dozvoljenoj granici za njihovu visinu i uzrast. Obolela osoba postaje opsednuta slikom svog tela i vitkom linijom što može dovesti do ekstremnog gubitka telesne težine. Da bi se postavila dijagnoza anoreksije nervoze potrebno je da telesna težina bude za 20% ispod očekivane za odgovarajući uzrast i visinu. Kod razvijenih oblika bolesti taj procenat iznosi 30%, pa i 50%.
Najčešće se javlja u drugoj i trećoj deceniji života (3/4 anoreksija počinju pre navršene 25. godine života) a 40% novoobolelih su devojke uzrasta 15-19 godina. Anoreksija je 10-12 puta češća u ženskoj populaciji, ali se sve više javlja i kod mladića koji sebe nazivaju „metroseksualcima“, a anoreksija zapažena kod njih naziva se Manoreksija.
Prema načinu kojim se postiže i održava niska telesna težina, anoreskija se deli na dva oblika: restriktivni tip sa progresivnim smanjivanjem unošenja hrane i tip sa čišćenjem.
Kod tipa sa čišćenjem se pored smanjenog unošenja hrane koristi jedan ili više načina čišćenja: izazvano povraćanje, zloupotreba laksativa i diuretika, preterana fizička aktivnost.
Kod osoba obolelih od anoreksije preokupacija hranom i mislima o njoj je stalna. Dobro su upoznati sa kalorijskom vrednošću namirnica, često i kalorijskom potrošnjom pri različitim fizičkim aktivnostima. Preokupacija hranom se izražava i kroz sakupljanje recepata i pripremanje hrane za ukućane. Često vode brigu o ishrani drugih članova porodice, a obroci koje im pripremaju su svakim danom sve veći a zahtevi da ih oni konzumiraju sve neprijatniji.
Anoreksične osobe su skoro po pravilu odlični učenici, često najbolji u razredu. Učenje, pored fizičke aktivnosti i hrane predstavlja njihovu bitnu preokupaciju. Sa napredovanjem bolesti anoreksične osobe se sve više izoluju iz društva a život u porodici postepeno se komplikuje. Roditelji su zabrinuti, zbunjeni, uplašeni i ne znaju šta da rade. Poricanje bolesti je istaknuto. Bolesnici se ne žale na anoreksiju ili gubitak telesne težine, redovno odbijaju terapiju, lekaru ih dovodi neko iz porodice zbog žaljenja na druge simptome kao što su nadimanje, bol i mučnina u trbuhu, opstipacija. U kliničkoj slici izraženi su različiti sekundarni endokrini i metabolički poremećaji, kao i smetnje telesnih funkcija, npr. izostanak menstruacije što je ujedno i indikator fiziolške disfunkcije, različiti biohemijski i hematološki poremećaji, promene u EKG-u i EEG-u. Gladovanje i čišćenje organizma može rezultirati poremećajima opšteg zdravstvenog stanja koji uključuju: razvoj anemije, oštećenje bubrežne funkcije (praćeno hroničnom dehidratacijom), kardiovaskularne promene (pad pulsa i krvog pritiska), nutritivni deficit (nedostatak vitamina i minerala), kosa retka, nokti lomljivi, koža suva i prekrivena lanugo (sitnim) dlačicama, snižena telesna temperatura i nepodnošenje hladnoće )modri i hladni krajevi ekstremiteta), osteoporozu (koja je rezultat smanjenog uzimanja i absorpcije kalcijuma kao i smanjene sekrecije estrogena a povećanje sekrecije korizola), dentalni problemi (karijesi, usled kiselog želudačnog sadržaja pri povraćanju), slabost mišića i u najtežim slučajevima smrt.
Oko polovine svih anoreksičara u nekom trenutku počne patiti od bulimije. Bulimija je izdvojena i opisana kao posebna bolest krajem ’80. godina. To je takođe psihičko oboljenje koje spada u poremećaje ponašanja u ishrani. I kod bulimije kao i kod anoreksije postoji „bolesni strah od hrane“ – „hrana je moj najveći neprijatelj“, kao i opsesivna želja da se bude mršav. Tipično za bulimiju su takozvane bulimične krize ili bulimični napadi, koje karakterišu ponavljane epizode prejedanja, koje prati osećaj krivice, što se kompezuje postupcima „čišćenja“ – povraćanjem, zloupotrebom laksativa ili naknadnim izgladnjivanjima. Karakteristično je da nema velikih promena u telesnoj masi (osobe imaju normalnu telesnu težinu), zato ostaje neprepoznata i po nekoliko godina. Sreće se kod 2-3% mladih žena i uspešno se leči.Bulimične devojke odbijaju zajedničke obede, i stide se da jedu pred drugima. Često se mere i menjaju raspoloženje u skladu sa promenom težine. Kolebanja telesne težine mogu da budu po 5 i više kilograma za nedelju dana. Na početku bolesti ove promene su mnogo manje izražene nego kod anoreksije nervoze. Zdravstvene tegobe koje nastaju su: gubitak kalijuma (što vodi poremećaju rada srca), oštećenja i gubitak zubne gleđi, upale i potencijalno pucanje zida jednjaka, ulkusna bolest želudca, pankreatitis, pucanje zida želudca, prolivi ili opstipacija zbog zloupotrebe laksativa.
Uzroci ovih poremećaja su multifaktorijalni: genetski; biohemijske abnormalnosti (nivo hormona i neurotransmitera); uticaj porodice i okoline (prezaštićeno ili zapostavljeno dete koje želi da ispolji svoja osećanja); strah od razvoda roditelja (skretanje pažnje na sebe); ne želi da odraste (potreba da i dalje bude zaštićeno); osećaj beskorisnosti – vlasništvo roditelja; mogućnost da sami odlučuju o nečemi (o svom izgledu); česti psihijatrijski problemi u porodici (kod ove dece se tri puta češće javlja anoreksija, nego u porodicama bez problema ove vrste).
Kao što su uzroci ovog oboljenja kompleksni, tako je i lečenje složeno i podrazumeva psihoterapiju, porodičnu terapiju, dijetoterapiju (realimentacija-uspostavljanje normalne ishrane) i terapiju lekovima. U lečenju obolelih obavezno učestvuje psihijatar, pedijatar i dijetetičar-nutricionista.
Cilj terapije i lečenja je da se postigne psihički oporavak, adekvatno reaguje na glad i sitost i ispoljavanje emocija.
U savremenoj medicini smo, čini se, više zaokupljeni svim onim čime možemo izlečiti pacijenta, nego samim pacijentom. Zaboravili smo da je najbolji lek čoveku sam čovek, razgovor sa njim, posebno ako je bolestan. Bolest menja svakog čoveka i pojačava osećaj vlastite slabosti. Suočen sa tim pacijent traži reči utehe i prihvata pomoć druge osobe – zdravstvenog radnika. Svaki susret sa zdravstvenim osobljem, svaki dobronamerni gest i reč već sama predstavlja lek za bolesnika. Za bolje razumevanje njegovih patnji i strahova u terapijskom postupku, nužno je aktivirati vlastite empatijske snage koje prvenstveno ostvarujemo kvalitetnom komunikacijom sa pacijentom. Znanje i umeće kvalitetne komunikacije preduslov su dobrog lečenja, kao i poverenja pacijenta u zdravstvenog radnika i celokupan zdravstveni tim koji brine o njemu.
Milena Radomirović, nutricionista
